Irena Kuczyńska
Kiedy na Kongresie Wiedeńskim w latach 1814 – 1815 ustalano nowy porządek w Europie, Polski już na mapach nie było. W 1795 roku ostatecznie Rzeczpospolitą pogrzebano.
W 1816 roku, po ustanowieniu granicy na Prośnie pomiędzy Wielkim Księstwem Poznańskim podległym Prusom a Królestwem Polskim, podporządkowanym Rosji, władze pruskie przeprowadziły reformę administracji.
Pleszew liczył wtedy 2130 mieszkańców, był mniej więcej wielkości dzisiejszego Chocza. Ratusza na rynku nie było, spłonął w wielkim pożarze Pleszewa 6 czerwca 1806 roku. Z dymem wtedy poszło całe śródmieście z ratuszem i kościołem Ścięcia św. Jana Chrzciciela.
Kiedy Prusacy weszli do Pleszewa w 1793 roku (po II rozbiorze Polski), w Pleszewie było około 200 domów. Wszystkie były drewniane. Można to przeczytać w ,,Dziejach Pleszewa”.
Po reformie administracji w Wielkim Księstwie Poznańskim, Pleszew stał się miastem powiatowym. Powiat pleszewski liczył 1030 kilometrów kwadratowych, w 1818 roku mieszkało w nim 31 719, z tego w czterech miastach: Pleszewie, Nowym Mieście, Mieszkowie i Jarocinie razem zamieszkiwało 4336 osób, a w 266 wsiach – 27 383 osoby.
Po Kongresie Wiedeńskim Pleszew przestał być miastem prywatnym, w 1833 roku stał się miastem samorządowym, ale statut miejski z nadania króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV, otrzymał dopiero 1 września 1845 roku.
Zgodnie ze statutem, na czele miasta stał burmistrz, magistrat złożony z 5 osób oraz 12 – osobowa rada miejska. Ratusz już wtedy w mieście był. Odbudowano go po wielkim pożarze Pleszewa , w latach 30 na działce zakupionej od niejakiego Szczygłowskiego. W otoczeniu ratusza były domy. Widać je na zdjęciu poniżej.
W 1823 roku 8 kwietnia król pruski uwłaszczył chłopów także w Wielkim Księstwie Poznańskim. Nie byli oni jednak zadowoleni. W Karminie i Czarnuszce rolnikom przydzielono małe i nieurodzajne skrawki ziemi. Chałupnicy z Gołuchowa skarżyli się, że ekonom ich bije. Komornicy z Suchorzewa donosili do gazet o tym, że są źle traktowani przez panów.
W latach 1855 – 1856 na wsiach powiatu pleszewskiego była bieda, szerzyło się żebractwo, kradzieże, ludzie chorowali na tyfus i cholerę. Ludzie uciekali za Prosnę, do ,,Kongresówki” , liczyli na lepsze zarobki. Na szczęście, w 1857 roku, była lepsza pogoda i lepsze urodzaje – czytamy w ,,Dziejach Pleszewa”
Za czasów pruskich w powiecie pleszewskim zaczęto budować drogi o twardych nawierzchniach, o czym donosił ,,Tygodnik Powiatu Pleszewskiego”. W marcu 1854 roku zamieszczono notatkę o budowie drogi powiatowej z Pleszewa do Ostrowa Wlkp.
W 1855 roku rozpoczęto budowę szos powiatowych z Pleszewa przez Baranów, Kowalew, Fabianów, Dobrzycę do Koźmina w powiecie krotoszyńskim. W mieście zaczęto budować pierwsze chodniki. W 1862 roku w powiecie pleszewskim na 100 km kwadratowych było 8,1 km dróg bitych, co stawiało Pleszew na 8 miejscu na 26 powiatów.
Pleszew był miastem granicznym. W 1865 roku na Prośnie w Bogusławiu zbudowano most o długości 35 metrów. Kosztował 3940 talarów. W Bogusławiu było przejście graniczne.
Pewnie dlatego w II połowie XIX wieku zbudowano w Pleszewie kilka hoteli, gdzie zatrzymywali się podróżni oraz kupcy, którzy chcieli przekroczyć granicę.
W Bogusławiu do tej pory jest budynek, który był hotelem. Jest też dom, w którym mieszkali strażnicy graniczni i była królewska komora celna.
Czytaj też:
Historia Hotelu Bogusław przy dawnej granicy rosyjsko – pruskiej
W 1875 roku powstała linia kolejowa łącząca Poznań z Ostrowem i Kluczborkiem. Niestety, omijała Pleszew szerokim łukiem.
Podobno Jouanne z Malinia, właściciel gruntów, nie chciał oddać (sprzedać?) ziemi pod budowę torów. Dlatego w 1901 roku zbudowano kolej dojazdową, najpierw do Kowalewa, potem do Dobrzycy i dalej do Krotoszyna.
Czytaj: Historia pleszewskiej kolejki wąskotorowej
Dworzec kolejki dojazdowej w Pleszewie
Jako miasto przygraniczne, miał Pleszew nie tylko hotele i restauracje, ale też połączenia pocztowe. Od 1876 roku była to poczta osobowa z Pleszewa do Koźmina przez Dobrzycę oraz poczta królewska, która docierała do Bogusławia, gdzie znajdowała się komora celna.
Wielkim udogodnieniem dla poczty była kolej. Siedziba poczty była przy ul. Poznańskiej 34 (siedziba Muzeum Regionalnego), w końcówce lat 90. XIX wieku pobudowano nowy gmach na miejscu, gdzie wcześniej stał kościółek św. Ducha ze szpitalem.
Czytaj: Był kościółek, była poczta, została ulica
W powiecie pleszewskim 80 procent mieszkańców stanowili Polacy. W 1831 roku przekradali się przez kordon do zaboru rosyjskiego, aby walczyć w Powstaniu Listopadowym. Walczyli też w Powstaniu Styczniowym w roku 1863.
Przez Pleszew biegła jedna z głównych dróg przerzutu powstańców. Dostarczano konie, odzież, żywność. Do Królestwa Polskiego ruszył z Wielkopolski Oddział Edmunda Taczanowskiego.
Granice powiatu z czasów zaborów i z okresu 20 – lecia międzywojennego (linia niebieska) oraz po II wojnie (linia pomarańczowa. Mapa pochodzi z albumu ,,Wędrówki po Ziemi Pleszewskiej” wydanej przez Muzeum Regionalne w Pleszewie
W 1887 roku kolejna reforma administracji spowodowała zmniejszenie terytorium powiatu pleszewskiego. Jarocin, Mieszków i Nowe Miasto weszły w skład nowego powiatu – jarocińskiego, który zaczął się szybko rozwijać, korzystając z linii kolejowej Poznań – Jarocin – Ostrów – Kluczbork.
Spadła liczba mieszkańców powiatu pleszewskiego. W granicach powiatu pleszewskiego był Łęg, Wieczyn, Żegocin, Strzydzew, Czermin, Mamoty, Kowalew, Czarnuszka, Karmin, Karminek, Grudzielec, Borowiec, Gorzno, Gutow, Gałązki, Sobótka, Droszew, Głóski, Kotowiecko, Czechel, Kuchary, Kucharki, Popówek, Macew,Tursko.
Siedzibą landrata, czyli starosty, był budynek przy ul. Poznańskiej (aktualnie zrujnowana przychodnia).
Czytaj: Była siedziba starosty, dom partii, jest melina bezdomnych
Nowy podział administracyjny przetrwał do czasów polskich. Przedostatnim pruskim landratem (starosta), który mieszkał i pracował w budynku przy ul. Poznańskiej (zrujnowana przychodnia) był dr Gewiese. Jego grób można znaleźć na cmentarzu ewangelickim przy ul. Wojska Polskiego. Gewiese zmarł w roku 1917.
Dzięki Powstaniu Wielkopolskiemu, w którym uczestniczyli pleszewianie, a wielu z nich poległo, Polacy przyłączyli Wielkopolskę do tworzącego się Państwa Polskiego – była to II Rzeczpospolita. A pierwszym starostą pleszewskim został Artur hr. Szenic z Korzkiew.
Czytaj: Pleszewianie walczyli w powstaniu o Poznań i Krotoszyn
6 stycznia 1919 roku Polska wróciła do Pleszewa
Mapa powiatu pleszewskiego opracowana przez Zygmunta Swiatopełka Słupskiego w 1912 roku pochodzi z albumu ,,Wędrówki po Ziemi Pleszewskiej”
W 1921 roku wprowadzono ordynację wyborczą, która miała zastąpić dawne prawodawstwo pruskie. Sejmik powiatu pleszewskiego zwołano w roku 1922.
Na czele powiatu stanął starosta, który nadzorował administrację samorządową w terenie, czuwał nad porządkiem publicznym i bezpieczeństwem, był przewodniczącym Wydziału Powiatowego. Starosta urzędował w budynku przy ul. Poznańskiej. Historia budynku TUTAJ
W II Rzeczpospolitej (1919 – 1939) powiat pleszewski liczył (1921 rok) 38 234 mieszkańców, miał 1 miasto Pleszew, 4 wójtostwa, 73 gminy wiejskie i 43 obszary dworskie.
Powiat Pleszewski przetrwał do 1932 roku. 1 kwietnia 1932 roku został zlikwidowany i włączony do powiatu jarocińskiego oraz krotoszyńskiego. Pozostający za Prosną Chocz, należał do powiatu kaliskiego. Dobrzyca nigdy nie należała do powiatu pleszewskiego. do krotoszyńskiego. Ostatnim pleszewskim starostą był Kazimierz Siekierzyński.
Po zakończeniu II wojny światowej Pleszew znalazł się w granicach powiatu jarocińskiego, co bardzo drażniło pleszewian. Zaczęli działać.
1 stycznia 1956 roku udało się sklecić powiat z gmin wydzielonych z powiatu jarocińskiego ( Pleszew oraz 14 gromad: Broniszewice, Bronów, Czermin, Dobra Nadzieja, Gołuchów, Kowalew, Kucharki, Kuczków, Taczanów Drugi, Tomice, Tursko, Wieczyn, Wronów, Zawidowice), kaliskiego (gromady Chocz, Kwileń, Kuźnia), konińskiego (gromada Białobłoty) i krotoszyńskiego (gromady Dobrzyca, Koźminiec, Sośnica, Trzebin).
Nowo utworzony powiat pleszewski miał jedno miasto Pleszew i 22 gromady. Ich liczba się zmniejszała. W roku 1961 było gromad 17, w 1965 – 14, w 1970 roku 11. Trwało integrowanie regionu.
Dobrzyca po raz pierwszy była w powiecie pleszewskim. W czasach PRL starosty nie było. Na czele powiatu stał Przewodniczący Prezydium Powiatowej Rady Narodowej, w Pleszewie była to Irena Kanarkowska (do 1958), Bolesław Stróżyński (do 1959), Gerard Stachowiak (1959 – 1972). Siedzibą władz powiatu był ratusz. Przedwojenny gmach starostwa był zajęty przez służbę zdrowia.
1 stycznia 1973 roku zniesiono gromady a w ich miejsca utworzono gminy: MiG Pleszew, Chocz, Czermin, Dobrzycę, Gizałki, Gołuchów. Oddzielono władzę ustawodawczą od wykonawczej. Naczelnikiem powiatu został Hieronim Podemski.
Powiat pleszewski, w tej odsłonie, przetrwał do 1975 roku, kiedy to zlikwidowano w Polsce powiaty i stworzono nowe niewielkie województwa. Powiat pleszewski został wchłonięty przez województwo kaliskie.
W 1990 roku, po zmianie ustroju w naszym państwie odżyły tendencje do decentralizacji państwa. Powrócił temat powiatów. Najpierw w roku 1990 powstały Urzędy Rejonowe, jako najniższy szczebel rządowej administracji. Na czele pleszewskiego stanął kierownik Edward Kubisz.
Politycy w Warszawie toczyli spory dotyczące liczby nowych województw, powiatów. Gminy już były i miały swój samorząd wybrany w roku 1990 w demokratycznych wyborach. Zabiegano o siedziby Sądu Rejonowego, Urzędu Skarbowego.
Miasto, które miało jednostki ponadgminne, miało większe szanse na bycie siedzibą powiatu. U nas stworzono Związek Gmin Ziemi Pleszewskiej, także po to, aby jednoczyć się wokół idei przywrócenia powiatu pleszewskiego. Kto mógł, jechał do Warszawy załatwiać.
I udało się. 7 VII 1998 roku Rada Ministrów wydała rozporządzenie o utworzeniu powiatów. Wśród ponad 300 powiatów ziemskich znalazł się pleszewski.
Edward Kubisz został pierwszym pleszewskim starostą. Powiat odrodził się w granicach z lat 1956 – 1975. Na początku starosta i burmistrz w jednym stali domu, czyli na Rynku w ratuszu.
Potem zaczęto budować siedzibę przy ul. Poznańskiej, tam gdzie ,,za komuny” była siedziba powiatowej weterynarii.
Po Edwardzie Kubiszu funkcję starosty (wybieranego przed radnych powiatowych) pełnił Michał Karalus. W tej kadencji starostą jest Maciej Wasielewski. Władzą ustawodawczą w powiecie jest 19 — osobowa Rada Powiatu.
Stare zdjęcia pochodzą e zbiorów Muzeum Regionalnego w Pleszewie i ze zbiorów Jana Zbigniewa Haina
Tekst opracowany na podstawie „Dzieje Pleszewa” – opracowanie zbiorowe pod redakcją Mariana Drozdowskiego Kalisz 1989
Irena Kuczyńska