Irena Kuczyńska
Zmieniały się nazwy ulic, czasem zmieniał się ich przebieg. Postanowiłam dzisiaj opowiedzieć o tym, jak zmieniały się ulice, ich nazwy, przebiegi…
Glińska, Kozia i Stokowa
Sprawa nie jest prosta, bo możemy się opierać tylko na opisach. Cytowana już przeze mnie kilkakrotnie Marja Mańczakówna w książeczce „Pleszew w wiekach średnich” wydanej w 1925 roku przez Wydawnictwo „Kurjera Pleszewskiego”, pisze, że najstarsze ulice Pleszewa to : Kaliska, Glińska, Kozia i Stokowa. Potwierdza to Adam Kozak – autor książki „Pleszew w późnym średniowieczu i u progu epoki nowożytnej”. To tam znajduje się mapka Pleszewa w II połowie XVI wieku opracowana przez Milenę Stępniak i Michała Gochnę.
Ulica Kaliska – najstarsza w Pleszewie
Częściowo brukowane
Już w XV wieku uliczki te były częściowo brukowane, co „dobrze świadczy o gospodarce miejskiej Pleszewa, gdyż nawet w Niemczech, które chlubią się wysoką kulturą, mniejsze miasta tonęły w błocie. A przecież Pleszew nie był metropolią” – pisała pleszewianka. W 1560 roku zamieszkiwało w Pleszewie 600 osób.
Kaliska
Kaliska była dla pleszewian ważna. No może przestała być traktem handlowym po roku 1816, kiedy po Kongresie Wiedeńskim, Kalisz był już w innym państwie (Imperium Rosyjskie), a najbliższe przejście graniczne było w Bogusławiu. Ale to przy ulicy Kaliskiej, daleko od miasta, pochowano ofiary szalejącej epidemii cholery, najpierw w 1736 roku a potem też w 1831. Cmentarz choleryczny upamiętnia krzyż zwany karawiką. Kiedy przychodziła cholera, umierali biedni i bogaci. W 1847 roku przy ulicy Kaliskiej – wtedy Kalischerstrasse – wszak to były czasy zaboru pruskiego, utworzono cmentarz parafialny.
TUTAJ Historia pleszewskich cmentarzy
Lenartowicka
Z dróg wiejskich, najstarszą i najbardziej uczęszczaną, była już w XV wieku droga Lenartowicka – za czasów pruskich Lenartowizerweg. Od 1990 roku nosi nazwę ks. Kazimierza Niesiołowskiego. W czasach zaborów była ona bardzo ważna, bo prowadziła do przejście granicznego na Prośnie w Bogusławiu.
Garncarska, Tyniec i Kozia
Średniowieczny Pleszew był niewielki. Wokół miasta biegły mury miejskie – tak uważa Majczakówna, chociaż najnowsze badania wykazują, że murów raczej nie było, ale mógł być jakiś wał usypany z ziemi?
Do dziś pozostał ślad przebiegu średniowiecznych uliczek Pleszewa w kształcie ulicy Garncarskiej i Tyńca a także częściowo dzisiejszej Kilińskiego (w latach pruskiego zaboru nazywała się Chotscherstrasse czyli ul. Chocka) oraz Krzywej. Ta wtedy nosiła nazwę Kozia albo Stokowa. (Stockgasse czyli Kozia) a w latach 1919 – 1939 – nosiła nazwę Krzywa.
Wrocławska, Malinierstrasse
Z najstarszych ulic handlowych – wspomnianych przez Majczakównę, mamy jeszcze wychodzącą z rynku na południe, ulicę Wrocławską, która w czasach pruskich nazywała się Breslaustrase. Chociaż był czas, kiedy ulica nazywała się Malinierstrasse, czy raczej Malinierweg.
Było to na początku XIX wieku. Na starej mapie z roku 1827 – wykonanej po wielkim pożarze miasta Pleszewa, który wybuchł 6 czerwca 1806 roku i strawił 2/3 miasta w tym ratusz i kościół farny, widać że od rynku ku majątkowi Malinie, gdzie była siedziba właścicieli miasta Pleszewa, prowadzi Malinierweg. Po 1945 roku zaczął jej patronować Henryk Sienkiewicz.
Siedziba Jouanne”ów na Maliniu
Malinie w roku 1990
Pleszew coraz większy
W latach 20. XIX wieku miasto zaczęło odbudowywać się po wspomnianym wyżej pożarze. Ile mogło mieć mieszkańców? Po Kongresie Wiedeńskim (1816), kiedy ustalono, że zabór pruski sięga do Prosny, Pleszew liczył 2130 mieszkańców. Wkrótce Pleszew został miastem powiatowym i zjechali do niego urzędnicy – oczywiście pruscy. W roku 1837, za sprawą urzędników, liczba ludności Pleszewa wzrosła do 4392 osób.
Jarocińska, Zapłocie
Na mapie Pleszewa z 1827 roku jest już zaznaczona ulica Jarotschiner Chausee czyli Szosa Jarocińska. Jest też zaznaczona ulica Sceunenstrasse czyli Stodolna, Tylna, Zapłocie – dzisiejsza ul. Gen. J. Hallera (w czasach PRL 1 Maja). Kiedy w 1918 roku odrodziła się Polska, Szosa Jarocińska została ulicą św. Floriana.
Marszewska i Gnieźnieńska
Na planie miasta z jest też Marschenerweg czyli Szosa Marszewska. Jest też ulica Gnesenerstrasse – ulica Gnieźnieńska – w dwudziestoleciu międzywojennym Józefa Piłsudskiego, dzisiaj Daszyńskiego, chociaż nie wiadomo jak długo, bo obecna władza nie lubi Ignacego Daszyńskiego. Jest wymazany z listy bohaterów roku 1918.
Rynek
Wróćmy jednak do mapy Pleszewa z lat 20. XIX wieku, kiedy stał się on siedzibą powiatu, o czym można przeczytać TUTAJ. Na pleszewskim Rynku, od nowa po pożarze wytyczonym, nie było jeszcze Ratusza, który dopiero się odbudowywał. Nie było ulicy Szkolnej, do pożaru 1806 roku, plebania i kościół były obok siebie, nie przedzielone ulicą. Nie było też szkoły. Jedynkę zbudowano dopiero na początku XX wieku. Szkoła była w rynku, tam gdzie jest sklep spożywczy i market Dino.
Czytaj też: Historyczny spacer po pleszewskim Rynku
Poznańska
Ale była reprezentacyjna ulica Poznańska czyli Posenerstrasse z głównymi gmachami użyteczności publicznej: Królewską Pocztą i siedzibą Landratury czyli starostwa. W 1912 roku zbudowano jeszcze budynek Real Schule czyli Szkoły Realnej – aktualnie jest to gmach liceum.
Pańska i Panieńska
Uliczki w śródmieściu miały inne nazwy – niemieckie, wszak od 1793 roku Pleszew był pod zaborem pruskim. Dzisiejsza ulica Bramkowa nazywała się Karlstrasse czyli ul. Karola. Wąska w czasach pruskich miała nazwę Herrenstrase czyli ul. Pańska (w czasie okupacji Friedrichstrase). Pańska od słowa „pan”, czyli mężczyzna. Przetrwała od 200 lat nazwa ulicy Panieńskiej, utworzona od słowa „panna”. Po niemiecku było to Jungfernstrase. Odchodzi od Kilińskiego, czyli dawnej Chockiej. Także Tyniec był zawsze Tyńcem.
Była świętego, jest błogosławionego
Ciekawa jest historia uliczki Edmunda Bojanowskiego, która łączyła Nowy Rynek z ulicą Chocką, niegdyś Szewską a teraz Kilińskiego. W czasach pruskich była ona Adalbertstrasse, co po polsku znaczy po prostu ul. Wojciecha i taka nazwa była do roku 1939. W czasie okupacji wrócił oczywiście Adalbertus.
Przedwojenna ulica Wojciecha – dziś Bojanowskiego
W czasach PRL – u ulica miała za patrona Juliana Marchlewskiego, po 1990 roku działacza lewicy zamieniono na Edmunda Bojanowskiego – założyciela Zgromadzenia Sióstr Służebniczek.
Św. Ducha i Pocztowa
Uliczka św. Ducha (w czasach PRL – u Kongresu Zjednoczenia) była ślepa i nazywała się Poststrasse czyli Pocztowa.
Za pocztą, która stała przy Posenerstrase czyli przy ul. Poznańskiej widać za zakrętem ul. Pocztową – dziś św. Ducha
W latach 1919 – 39 była to ul. św. Ducha, po wojnie, w czasach PRL – Kongresu Zjednoczenia, po 1990 roku powróciła stara nazwa św. Ducha.
Historia uliczki TUTAJ
Ul. Kongresu Zjednoczenia lata 40. XX wieku
Szkolna
Dzisiejszą Szkolną wytyczono na początku XX wieku przed budową gmachu dzisiejszej Jedynki. Wtedy ulica nazywała się Alexanderstrasse czyli ul. Aleksandra. Szkolną została dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym. W czasie okupacji nazwano ją Schulstrase. Za czasów pruskich Schulstrasse czyli ulicą Szkolną była ul. Kraszewskiego. Wszak wiodła ku szkole, której front był od Rynku. Patrona Kraszewskiego otrzymała w 1919 roku. Chociaż w czasie okupacji była Alexanderstrasse .
Tyle o najstarszych ulicach miasta Pleszewa. Teraz słów kilka o pleszewskich placach. O Rynku już było wyżej…
Plac Wolności
Drugim pod względem starszeństwa jest prawdopodobnie Plac Wolności im. Jana Pawła II czyli „dawne pruskie centrum Pleszewa”. Wytyczono go na pewno na początku XIX wieku, kiedy do Pleszewa zaczęła napływać ludność niemiecka. TUTAJ O „pruskim centrum Pleszewa”.
Fragment Placu Wolności w czasach pruskich
Wytyczony przez władze pruskie jako Denkmalplatz czyli Plac Chwały, w czasach II Rzeczpospolitej Polskiej był Placem Wolności, w latach okupacji był Hebert Norbus Platz, by po wojnie wrócić do nazwy przedwojennej. Po nadaniu Janowi Pawłowi II tytułu Honorowego Obywatela Miasta i Gminy Pleszew, stał się Placem Wolności im. Jana Pawła II.
Nowy Rynek
Kolejny plac to Neumarkt czyli Nowy Rynek z lat 1919 – 1939 i po wojnie Plac Powstańców Wielkopolskich. Jego historia TUTAJ
Nowy Rynek 100 lat temu
Plac do ćwiczeń jeździeckich
Czy wiecie, że dzisiejszy Plac Kościuszki 120 lat temu nazywał się Reitplatz czyli Plac do Ćwiczeń Jeździeckich? Prowadziła do niego od rynku ulica Zamkowa czyli Schlosstrasse, która jako jedna z niewielu ulic nie zmieniła nigdy nazwy.
Plac Kościuszki – Raitplatz
Historycy uważają, że w okolicach dzisiejszego parku miejskiego i wspomnianego przed chwilą placu, stał kiedyś zamek właścicieli Pleszewa.
Stare Targowisko
I jeszcze jeden plac – Stare Targowisko. W dokumentach z końca XIX wieku ów plac nosił nazwę Viechmarkt czyli Targowisko (bydlęce). W 1919 został Targowiskiem, w czasie okupacji był Lindenplatz czyli Placem Lipowym. Po modernizacji nie jest już targowiskiem, tylko parkingiem.
TUTAJ Stare dzieje Starego Targowiska.
Plac Kościelny
Został nam Plac Kościelny, z którym było trochę zamieszania. To co jest teraz Placem Kościelnym, w czasach pruskich było Kirchstrasse czyli ulicą Kościelną. Dzisiejsza ulica Kościelna nazywała się Kirchgasse czyli Uliczka Kościelna.
Rynek i Plac Kościelny z lewej jeszcze widoczna szkoła i dalej apteka Pod Orłem Suchockich
Plac Kościelny w czasach pruskich
A teraz o ulicach, których nazwy są utworzone od instytucji
Dworcowa, Kolejowa, Ogrodowa
O Pocztowej przy poczcie już było. Teraz kolej na Kolejową, która na początku była Dworcową czyli Bahnhofstrasse i została wytyczona dopiero po roku 1901, kiedy zbudowano linię kolejową z Pleszewa do Dobrzycy i dalej do Krotoszyna.
O pleszewskiej ciuchci TUTAJ
Ale to nie koniec zawirowania z ulicą Dworcową. W czasach zaboru pruskiego Dworcową była również późniejsza (1919 – 1939) i dzisiejsza ulica Ogrodowa. Być może nazwę zmieniono dlatego, że prowadziła wzdłuż parku czyli ogrodu miejskiego.
Ogrodowa – z lewej szkoła
Parkowa i Koszarowa
Była też ulica Parkowa czyli Parkstrasse. Ale prowadziła do Plant. Kiedy w 1919 roku odrodziła się Polska, ulica zyskała nazwę Aleje. A po 1945 roku Alejom dodano imię Adama Mickiewicza. I ulica Koszarowa czyli Kasernenstrasse też była. Biegła wzdłuż koszar, w 1919 roku nazwano ją Nowa, a po 1945 roku została Sportową.
Młyńska
Na drugim końcu miasta jest ulica Młyńska. Odbijała od ulicy św. Floriana, bo tak w dwudziestoleciu międzywojennym nazywał się odcinek ulicy Poznańskiej za figurą czyli skrzyżowaniem Poznańskiej z Hallera. Przy Młyńskiej prawdopodobnie stały młyny. Już w czasach pruskich ulica nosiła nazwę Muhlenweg czyli Droga Młyńska.
Górna – Podgórna
Pod górkę od Placu Wolności biegła ulica, no właśnie – teraz Podgórna, ale w XIX wieku nazwaną ją Bergstrase czyli Górna. Wiodła do cmentarza żydowskiego, który założono w latach 20. XIX wieku.
Historia kirkuta TUTAJ
Ulica Górna – Bergstrase (czasy pruskie) – dzisiaj Podgórna
Teraz czas na ciekawostki
Dwie w jednej
Ulica, która obecnie nazywa się Jana Kochanowskiego, w czasach pruskich nazywała się Wilhelmstrasse i stały przy niej domy, w których mieszkali pruscy urzędnicy. Była ślepa. Odbijała od niej ścieżka na Malinie.
Domy urzędnicze – róg Poznańskiej i Wilhelmstrase czyli ul. Słowackiego a dzisiaj Kochanowskiego
W 1919 roku ulica otrzymała za patrona Juliusza Słowackiego. Kiedy w latach 60. XX wieku ulicę wydłużono i dodano jej „zawijas”, odcinek od Poznańskiej otrzymał patrona Jana Kochanowskiego. Tak więc, z jednej ulicy zrobiły się dwie.
Dwie Polne
Inna ciekawostka. Dzisiejsza ulica Wyspiańskiego, za czasów pruskich nazywała się Feldgasse czyli Uliczka Polna. Polną też była, kiedy nastała Polska w 1919 roku.Ale była też druga ulica Polna, która do tej pory jest Polną, a za czasów pruskich była to Droga do Młyna Przepadłe czyli Weg nach Przepadła Muhle.
Lipowa gdzie Wojska Polskiego
Pewnie nie uwierzycie, ale 120 lat temu już mieliśmy w Pleszewie ulicę Lipową. Lindenstrasse w 1919 roku została przemianowana na Karola Marcinkowskiego. W czasie okupacji nosiła nazwę Hindenburgstrase. Po 1945 roku została ulicą Wojska Polskiego. Przez czas jakiś, na początku lat 50. patronował jej Józef Stalin.
W czasach pruskich ulica Lipowa, potem Karola Marcinkowskiego, aktualnie Wojska Polskiego. Przy tej ulicy pod nr 7 była ważna kamienica
Historia budynku, gdzie mieści się szkoła muzyczna TUTAJ
Gdzie się podziała Krakowska i Glińska?
Z przykrością muszę przyznać, że nie wiem, co się stało z ulicą Krakowską, o której pisała w swojej książce Majczakówna. Być może została wchłonięta przez inną ulicę wiodącą na południe? Także ze wspomnianą przez Majczakównę ulicą Glińską mamy kłopot. Na pewno nie jest to ul. Glinki (kiedyś Stawowa czyli Teichstrase), bo leży za daleko od centrum średniowiecznego miasta. Arturowi Bartczakowi „ulica Glinna kojarzy się z Garncarską, chociaż to może być mylące”. Ale może coś jest na rzeczy. W końcu w średniowieczu, a to stara ulica, garnki robiono z gliny.
Najdłuższe i najkrótsze
W ostatnim półwieczu miasto się rozbudowało. Powstały nowe osiedla i nazewnictwo ulic jest w miarę uporządkowane. Aktualnie mamy w PPL 169 ulic. Najdłuższe ulice to: Kaliska, Poznańska, 70 pułku piechoty, Prokopowska, Niesiołowskiego. Najkrótsze to: Łąkowa, Rolna, Anny Jagiellonki, Grottgera, Kwiatowa i Brata Alberta. Żadnego zabudowania nie ma przy ul. Lecha Kaczyńskiego, Seweryna Samulskiego i Przemysłowej.
Czytaj:Wędrówka po Pleszewie od szyldu do szyldu
Nazwy ulic bez kobiet
Są ulice, którym patronują znani pleszewianie, wśród nich jest ks. Kazimierz Niesiołowski, Józef Szpunt, Teodor Kubacki, Ludwik Bociański,Teodor Kubacki, Kazimierz Sopałowicz, Stefan Karczewski, Seweryn Samulski, Edward Horoszkiewicz. Nie ma tu, niestety żadnej pleszewianki. A przecież wśród 12 delegatów powiatu pleszewskiego na Sejm Dzielnicowy w 1918 roku była Anna Suchocka – działaczka Komitetu Obywatelskiego, radna Rady Miejskiej, babcia Hanny Suchockiej. W XVI wieku przez 30 lat właścicielką miasta Pleszewa była Anna z Tenczyńskich – Raciborska – znana też jako Anna Pleszewska.
Czytaj: Pani Pleszewska czyli Anna z Tenczyńskich – Raciborska
Czytaj:Anna Suchocka – pleszewianka w Polskim Sejmie Dzielnicowym
I na koniec ciekawostka – na 169 ulic w Pleszewie tylko 3 mają patronki kobiety – jest to królowa Jadwiga, Anna Jagiellonka i Maria Curie – Skłodowska.
Czytaj też:Ulica i tablica Edwarda Horoszkiewicza
Czytaj: Ks. Kazimierz Niesiołowski – polityk, społecznik, proboszcz z Pleszewa
Czytaj: Stefan Karczewski – pierwszy burmistrz Pleszewa po odzyskaniu niepodległosci
W artykule wykorzystałam zdjęcia z zasobów Muzeum Regionalnego w Pleszewie oraz z profilu Jana Zbigniewa Haina.
Z książki Arkadiusza Ptaka „Samorząd miejski Pleszewa w okresie międzywojennym 1919 – 1939” pochodzą nazwy pleszewskich ulic, zmieniające się w ciągu wieków czy lat.
AKTUALIZACJA październik 2022
Irena Kuczyńska